Tinan ida ne’e, marka 50 anos, Povu Maubere lidera husi FRETILIN hahu halao luta ba ‘liberta patria no liberta povu’ husi kolonializmu no imperialismu. Hafoin transforma sai nasaun iha 1975, Timor-Leste hetan invade husi rejime ditadura Suharto, liman-ain imperialismu Osidental nian to’o deit 1999, hafoin nia rejime monu, hatuun husi movimentu popular ba demokrasia iha Indonezia no krizi ekonomia kapitalismu Azia. Iha 1999, Timor-Leste kore-an sai husi okupasaun no dominasaun neocolonial Indonezia hafoin povu maioria vota ho heroika, rejeita opsaun autonomia, opsaun integrasaun ba Indonezia.
Ita nia diskursu, desde 1980s, haketak tiha liberta patria no liberta povu, nudar etapa ketak-ketak. Fahe tiha, nia nudar etapa ne’ebe bele hetan gradual, progresivamente. Hirak ne’e implika ba estratejia kompromisiu ne’ebe eziji Timor hili deit entre patria ou revolusaun? Infelizmente, ita hili deit patria.
Notas badak ida ne’e hodi deskuti materialidade husi saida mak babain ita bolu liberta povu. Sei la deskuti saida mak diskursu liberasaun povu, mosu iha organizasaun politiku, politika-nain ou movimentu sosial no sidadania nian. Iha ne’e mos sei la deskuti ho klean oinsa, nosaun liberta povu ne’e populariza no uza tuir evolusaun luta Timor-Leste no nia dezenvolvimentu desde 1974, maibe iha notas badak ne’e hakarak deit deskuti esensia husi liberta povu hafoin ita kore-an husi Indonezia tinan 25 liu ba, no liga ba formasaun konkretu Timor-Leste nian ne’ebe, lori ita ba hatan: sera ita kria kondisaun ba liberta povu, ou lae?
Poezia ida husi Borja da Costa, klaru katak, povu Maubere ho nia FRETILIN desde 1974, demanda no luta ba liberta patria husi opresaun kolonial no liberta povu husi explorasaun kapitalismu. Ba FRETILIN, nain-rua kolonialismu no kapitalismu, nudar sistema opresivu no exploitasaun integradu ema ba ema, ne’ebe mak presiza halakon.
Nicolau Lobato, iha nia mensajem Natal tinan 1974, klaru dehan, independensia mak sai nudar kondisaun primasial ba paz autentiku, iha lian seluk, independensia mak sai baze, fundasaun ba libertasaun total no kompletu.
Mensajem Nicolau Lobato nian ne’e, abut ba iha analiza no luta Marxismu-Leninismu nian, ne’ebe mak, sempre hare’e katak independensia, libertasaun nasional ho revolusaun demokratiku nudar kondisaun baziku hodi diriji ba sistema sosialismu. Pais terseiru mundu, sempre hare’e katak, kondisaun sira ne’e, nudar baze ba harii sosializmu, tan, ita labele harii sosialismu ho sistema atrazadu, kiak, feudal, subsistensia, maldezenvolvidu, iha lian seluk, kolonializmu ho neokolonializmu.
Aranka husi maximu ne’eba, oinsa ita sukat, kondisaun material libertasaun povu nian? Sera ke, kondisaun material atual hatudu ita kria kondisaun baziku hodi lori povu Timor-Leste ba libertasaun total no kompletu, ou, ita kria kondisaun maximu ba perpetua explorasaun, dominasaun, no injustisa? No, sa kondisaun material, mak sei sai sasukat ba libertasaun ne’ebe lolos? – Atu responde ba ida ne’e, ita tenki deskuti ita nia estadu, ita nia ekonomia.
Ita nia estadu RDTL, nudar estadu kapitalista neoliberal ninin/periferiu. Ita nia ekonomia nafatin hamriik ho formasaun rai ninin kapitalista sira: lumpen-borjuista no lumpen-dezenvolvimentu. Iha formasaun ida ne’e, ita nia estadu marka ho absensia ba industria, menus ba kbiit tekniku no produtividade. Ho atrazadu, ita monu ba ideolojia subsistensia, antigu, komunalizmu, nakonu ho ideolojia lokal ne’ebe patriarkal, konservativu, no anti-siensia.
Ekonomia Timor-Leste nian dependente ba liur, no kbiit exojenu mak orienta liu modelu dezenvolvimentu interna. Merkadu rai-laran ne’ebe maran. Iha estadu lumpen nune’e, marka tebes ho kresimentu ba setor informal. Klase traballu no maioria moris iha formasaun sosial prekariadu, iha ne’ebe menus servisu lolos, traballador sem kontratu, sem protesaun sosial.
Iha lumpen-dezenvolvimentu ne’e, setor agraria hasoru kontradisaun boot, estadu la revitaliza ekonomia rural, redus investimentu ba agrikultura no enkoraja migrasaun Rural-Urbana, no reforsa liu tan kontradisaun iha urbana hanesan naok-rai, densidade aas, jentrifikasaun, no liberta rai fan ba investor. Ita nia agrikultura, hahu introdus ideia no etika emprendedorismu no kapital.
Klaru katak, ita nia kiak no maldezenvolvimentu atual, nudar rezultadu husi tinan naruk kolonizasaun Osidental, no dominasaun neocolonial Indonezia, proteje husi poder imperialismu global. Maibe, kiak ho maldezenvolvimentu atual mos produs husi oligarkia nasional ne’ebe fasilita explorasaun rekursu, traballu no osan rai ne’e nian ba hotu liur, ba supa husi kapital estranjeiru ho monopolista global.
Klaru ona katak, oinsa mak ita liberta povu, iha era ne’ebe, ita harii deit estadu kapitalismu neoliberal ninin, ne’ebe nia objetivu mak habelar no hametin Timor-Leste nudar rai ninin kapitalista neoliberal, ne’ebe mak nia papel iha relasaun ekonomia mundial nudar servidor material prima hanesan kafe, ka exporta traballador baratu ba rai norte, inklui nia parseiru junior iha kadeia imperialismu global hanesan Korea Sul ho Brunei Darussalam. Nasaun modelu nune’e, subjuga deit nia povu traballador no kamponez ba exploitasaun kapital estrangeiro, monopolio no nia ukun-nain nasional sira.
Hirak ne’eba, nudar kondisaun minimu ba material injustisa nian. Maka hodi hetan libertasaun lolos, ita tenki iha kondisaun baziku ba harii material justisa. Hanesan ita hatete iha leten, libertasaun tenki sai buat material ne’ebe ita bele hare’e-ho-matan no kaer-ho-liman. Ita labele deit dehan libertasaun ho maximu katak: rahun diak ba sira ne’ebe lahare’e, maibe fiar. Dogmatismu nune’e so para perpetua deit injustisa.
Tradisaun Marxismu klaru, ita sei la liberta povu, sem liberta kondisaun material. Libertasaun, tuir Marxismu, laos liberta deit ema nia neon, hanoin, gostu, fihir, maibe kondisaun material ne’ebe, ema ne’e moris ba, hakbiit-an no buras ba nudar individu no nudar koletivu, iha nia sistema produsaun no reprodusaun sosial. Marxismu hakarak halakon aranjamentu sistema sosial ne’ebe hanehan, no hais ema seluk nia kosar-ben, nia lori ema tuba ba halakon abut ba injustisa, alienasaun.
Tan ne’e, Marxismu hare’e libertasaun laos buat abstratu ka mamuk. Marxismu prekoniza katak, libertasaun ne’e material, laos promesas ba lalehan ne’ebe sei mai. Tan nune’e, sei laiha libertasaun sem dezenvolvimentu real. Progresu real iha kondisaun material, nudar kondisaun baziku hodi lori ba libertasaun real. Sem ida ne’e, ita moris iha trindade lulik: austeridade, dezigualdade, no prekaridade.
Austeridade, dezigualdade no prekaridade mak ita nia realidade sosial iha Timor-Leste ohin loron, no sira nudar moru Aparteidizmu ba libertasaun. Ezemplu balun hatudu, estadu mantem investimentu osan kiik ba setor agrikultura, saude, edukasaun no absensia ba industria, siensia, tekniku no produtividade. Ita nia austeridade kontinua manifesta husi halao politika neoliberal aperta kartera estadu nian liu husi taxa liu tan povu, halo povu selu duke estadu subsidia no intervem.
Sorin seluk, austeridade ne’e daet no abut to’o ba individu, familia no komunidade, ezemplu, familia kaben-nain hamenus halo relasaun sexual tan deit tauk oan, to’o familia hasai osan gasta ba ritual sosial lia iha, maibe ba bem-estar no dezenvolvimentu familia laiha. Ikus-ikus, demonstrasaun estudante mos, menus tebes ba toa ka rekursu material sira hodi organizador sira ajita ba masa demonstrante. Ita laos deit kiak, maibe ita mos iha austeridade, no scarcity/kelangkan. Husi menus ba aimoruk, menus ba manorin-nain, menus ba internet, menus ba aihan, menus ba eletrisidade, menus ba pasaporte, menus ba osan nst.
Ita nia dezigualdade mos sae satan la biban. Rikasu bele halo lelaun pintura konaba autal Primeiru Ministru ho montante dollar rihun atus-haat (400k USD), maibe, maioria Timores moris ho osan menus dollar ida nia okos. Expansaun merkadu, jentrifikasaun no dispozisaun rai komunidade nian, hatudu deit, ita nia rai no povu, elites nasional fo nudar buat karan hasae hotu iha altar investor estranjeiru sira.
Laos hirak ne’e mak kondisaun austeridade, dezigualdade no prekaridade povu ne’e hasoru? – Kondisaun tolu ne’e, nudar kondisaun minimu ne’ebe sei haklean injustisa duke libertasaun. Kondisaun injustisa tolu ne’e, ita hetan forti tebes iha Timor-Leste hafoin 25 anos, kore-an husi okupasaun Indonezia.
Maibe diak tamba, kondisaun tolu ne’e, ita labele hetan iha nasaun Sosialista Azia sira hanesan: Xina, Vietnam, Korea Norte, ho Lao PDR. Bainhira kapitalizmu harahun povu no planeta tan deit nia rejime akumulasaun riku rohan-laek ba minoria, iha sorin seluk, maka sosialismu harii, hakbiit, hadia-hikas, fahe riku ba ema maioria ne’ebe servisu. Hodi sita deit nasaun Sosialista Azia ida hanesan Xina ne’ebe ho susesu kombate ema kiak extremu hamutuk tokon 800 iha Xina durante tinan 40 ikus ne’e.
Liberta Patria nudar nosaun, ideal, diskursu politiku, ideia ida ne’ebe bele transforma sai mata-dalan, diresaun estratejiku, maibe mos entre meius no fins. Nia sei sai ideia ne’ebe kbiit-wain, se transmiti no tradus ba politika pratikal ne’ebe manifesta liu husi dezenvolvimentu nasional ne’ebe orienta ba sosializmu. Kualker projetu sosialismu, tenki tradus ideia libertasaun povu ne’ebe rona ba demanda sentral atual Timor-Leste nian: modernizasaun ou dezenvolvimentu material, no povu nia hakarak ba moris diak ho prosperidade. Bainhira ita dehan libertasaun povu: katak, povu presiza saude diak, edukasaun, be mos, aihan saudavel, uma diak, asesu ba rai, iha produtividade, arte, infraestrutura avansadu, siensia nst: katak, iha direitu ba bem-estar, prosperidade no la alienasaun.
Comments